BETÂVİRÎ

Rabat’ta doğdu. Dedeleri Cezayir’in Şirşâl şehrinden gelmiştir. Mâlikî âlimi Ebû Mehdî Îsâ et-Tûnisî el-Guberî eş-Şerîf’in neslindendir. Betâvirî ilimle meşhur bir aile içinde yetişti. İlk eğitimini babasından aldıktan sonra şair ve yazar Muhammed b. Ahmed er-Ribâtî’ye ait küttâba girdi. Burada matematik, edebiyat vb. ilimleri okudu, bazı metinleri ezberledi. Ardından amcası Ebû Abdullah Muhammed Tihâmî b. Ali el-Betâvirî başta olmak üzere Ebû İshak İbrâhim b. Muhammed et-Tâdilî, Ebû Abdullah el-Hâşimî b. Ahmed ez-Zeyyânî, Rabat Kadısı Muhammed b. İbrâhim er-Ribâtî, Ebû Hafs Ömer b. Muhammed Âşûr, Kadı Muhammed b. Abdurrahman el-Büreybirî, Ebû Zeyd Abdurrahman b. Abdullah Lüberîs er-Ribâtî gibi birçok âlimden ders aldı. Bunların yanında Kütüb-i Sitte üzerine hâşiyeleri bulunan Ali b. Süleyman ed-Dimmâtî el-Bûcüm‘avî’den umumi icâzet aldı.

1873’te Tanca şehri nâib-i sultanı Muhammed Berkās’ın kâtibi oldu ve yaklaşık on yıl bu görevde kaldı. Bu sayede İspanya, Fransa ve İngiltere’ye seyahat imkânı buldu. Daha sonra Rabat’a gitti. Şehirde bir süre kalıp Merakeş, Fas, Miknâs gibi ilim merkezlerini gezdi ve buralardaki âlimlerden ilim tahsil etti. 1883’te hacca gitti. Medine’de tanıştığı Abdülcelîl Berrâde’den icâzet aldı. Hac dönüşünde Kahire ve İskenderiye’ye uğrayarak Ebû İshak İbrâhim Paşa ve Abdüllatîf el-Halebî gibi âlimlerden faydalandı. Önce Halife Reşîd b. Abdurrahman b. Hişâm’ın ve ardından Sultan I. Hasan’ın çocuklarının eğitimiyle görevlendirildi (1894). Bir süre Rabat ve Tanca’da kadı yardımcılığı yaptıktan sonra (1906) Rabat kadılığına getirildi ve 1914 yılına kadar bu görevde kaldı. Ayrıca Fas Sultanı Abdülhafîz el-Alevî’nin huzurunda hadis dersleri okuttu. Betâvirî 25 Mart 1936 Çarşamba gecesi Rabat’ta vefat etti. Talebelerinden Muhammed b. Mustafa Bûcendâr, Ezhârü’l-ḥamâʾili’l-miskiyye bi-aḫbâri’ş-şemâʾili’l-Mekkiyye ve el-ʿIṭrü’l-miskî fî tercemeti’l-Ḳāḍî Ebî Ḥâmid el-Mekkî, Abdullah el-Cirârî de Şeyḫu’l-cemâʿa el-ʿallâme Muḥammed el-Mekkî el-Beṭâvirî (Dârülbeyzâ 1398/1978) adıyla monografiler yazmıştır.

Eserleri. Betâvirî’nin birçok eserinden önemli bir kısmı Rabat’ta el-Mektebetü’l-vataniyye’de mevcuttur. Bazıları basılmış olan eserlerinin başlıcaları şunlardır:

A) Dil ve Edebiyat. 1. el-İstisʿâd fî şerḥi Bânet Süʿâd (Rabat 1941-1942).

2. Muḫtaṣarü’l-İstisʿâd ʿalâ Ḳaṣîdeti Bânet Süʿâd (Rabat 1345/1926).

3. Aḳrebü’l-mesâlik ilâ Lâmiyyeti İbn Mâlik (Rabat 1346/1927).

4. Şâfiyetü’d-dücem ʿalâ Lâmiyyeti’l-ʿAcem (Fas 1346; Rabat 1364/1945, 1370/1951). Tuğrâî’ye ait meşhur kasidenin şerhidir.

5. İḳtiṭâfü zeherâti’l-efnân min devḥati Kâfiyeti İbni’l-Vennân. İbnü’l-Vennân’a ait “eş-Şemakmakıyye” adlı kasidenin şerhi olup nüshaları Rabat’ta el-Mektebetü’l-vataniyye’de bulunmaktadır (nr. 123-d, 4597-d). Eser Buaymis Emân tarafından tahkik edilmiştir (Câmiatü Muhammed el-Hâmis, Rabat 1999).

6. Ezhârü’l-aġṣâni’l-mehṣûre min riyâżi efnâni’l-Makṣûre. Mekkûdî’nin Hz. Peygamber hakkında yazdığı kasidenin şerhidir (Rabat el-Mektebetü’l-vataniyye, nr. 86, 1319-k, 1806-d/1).

7. Aṣfe’l-meşârib fî şerḥi tevşîḥi “Ente bimâ ḳad seḳayte şârib”. Sûfî şair Ebû Medyen et-Tilimsânî’nin bu matla‘la başlayan on yedi beyitlik müveşşahının şerhidir (Rabat el-Mektebetü’l-vataniyye, nr. 954, 1748/2).

8. et-Tanṣîṣ ʿalâ şevâhidi’t-Telḫîṣ li’l-Ḫaṭîb el-Ḳazvînî (Rabat el-Mektebetü’l-vataniyye, nr. 1819/5).

9. Lemeḥâtü’r-remziyye min nefeḫâti’l-Hemziyye. Bûsîrî’nin Ḳaṣîdetü’l-Hemziyye fî medḥi ḫayri’l-beriyye’sinin şerhidir (Rabat el-Mektebetü’l-vataniyye, nr. 1710, 1866, 3246).

10. İḳtinâṣu’ṣ-ṣayd min Ḳaṣîdeti İbn Düreyd. İbn Düreyd’in maksûr ve memdûd isimleri kapsayan el-Maḳṣûre adlı manzumesinin şerhidir (Rabat el-Mektebetü’l-vataniyye, nr. 1819-d/1).

B) Diğer Eserleri. 1. Şerḥu Muḳaddimeti İbni’l-Cezerî. İbnü’l-Cezerî’nin tecvidle ilgili eserinin şerhidir.

2. Şerḥu Mevridi’ẓ-ẓamʾân. Harrâz’ın Mevridü’ẓ-ẓamʾân fî resmi aḥrufi’l-Ḳurʾân adlı manzumesinin şerhidir.

3. ed-Dürûsü’l-ḥadîs̱iyye fi’l-mecâlisi’l-Ḥafîẓiyye. Mağrib Sultanı Abdülhafîz’in huzurunda verdiği hadis derslerini ihtiva eder (Rabat 1364/1945).

4. Miʿrâcü’r-râḳī ilâ Elfiyyeti’l-ʿIrâḳī. Irâkī’nin hadis usulüne dair manzumesinin şerhidir (Rabat el-Mektebetü’l-vataniyye, nr. 1821, 1851).

5. Şerḥ ʿalâ Manẓûmeti’l-Beyḳūnî. Hadis usulüyle ilgili manzumenin şerhidir.

6. el-Ḳamerü’ṭ-ṭâliʿ (el-Bedrü’ṭ-ṭâliʿ) ʿale’l-Kevkebi’s-sâṭiʿ. Süyûtî’nin fıkıh usulüne dair manzumesi üzerine yazılmış bir şerhtir.

7. Şerḥ ʿalâ Lâmiyyeti’z-Zeḳḳāḳ. Mâlikî fakihi Zekkāk’ın fıkıhla ilgili manzumesinin şerhidir.

8. Şerḥu’l-ʿAḳīdeti’ṣ-ṣuġrâ li’s-Senûsî (Rabat 1345/1926). Muhammed b. Yûsuf es-Senûsî’ye ait eserin kısa bir şerhi olup ayrıca eserin metni nazma çevrilmiştir.

9. el-Ḥulelü’l-mücevhere fî şerḥi Cevhereti’l-Leḳānî. İbrâhim el-Lekānî’nin Cevheretü’t-tevḥîd adlı manzumesinin şerhidir (Riyad Câmiatü’l-Melik Suûd el-Mektebetü’l-merkeziyye, nr. 3229/3).

10. et-Teʿalluḳ bi-ehli’ṣ-ṣalâḥ fîmâ yeteʿallaḳ bi-elfâẓi Ḥızbi’l-felâḥ (Rabat el-Mektebetü’l-vataniyye, nr. 1821-d/2).

11. Şerḥu’l-Ürcûzeti’l-fâʾiḳa el-müstaʿẕebe er-râʾiḳa fîmâ yaḥtâcü’l-etây ileyhi ve yetevaḳḳafü şürbühû ve iḳāmetühû ʿaleyhi. Abdüsselâm el-Ezmûrî’nin çay hakkındaki kasidesinin şerhidir. 200 sayfalık eserde çayla ilgili bilgiler, şiirler, fıkra ve anekdotlar yer alır (Rabat 1365/1946).

12. Taḳyîd fî ḫatmi’l-Muvaṭṭâʾ (nşr. Cemâl el-Kadîm, Rabat 1430/2009) (Betâvirî’nin eserleri için ayrıca bk. Abdullah el-Cirârî, et-Teʾlif ve nehḍatühû, s. 252-255).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2020 yılında Ankara’da basılan (gözden geçirilmiş 2. basım) EK-1. cildinde, 189-190 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.