DEDE CÖNGÎ

Dede Efendi, Dede Halîfe ve Kara Dede lakaplarıyla da tanınır. X. (XVI.) yüzyılın başında Amasya’nın Sonusa (Uluköy) köyünde doğdu. 920 (1514) yılına kadar deri tabaklama işiyle uğraştıktan sonra ilim tahsiline başladı. Hanefî fıkhı, tefsir ve Arap edebiyatı sahalarında uzmanlaştı. 935’te (1528-29) mülâzım olarak göreve başladığı Bursa Bayezid Paşa Medresesi’nde daha sonra müderrisliğe yükseldi. Tire Kara Kadı Medresesi ve Merzifon Sultâniyesi’nde devam ettirdiği bu görevinin ardından 950’de (1543) Diyarbekir, iki yıl sonra da Halep Hüsrev Paşa medreselerinde müftü ve müderris oldu. 957 (1550) yılında Süleymâniyye-i İznik pâyesiyle taltif edildi; Rebîülâhir 965’te (Şubat 1558) Kefe müftülüğüne getirildi. Cemâziyelâhir 971’de (Ocak 1564) hakkında verilen azil kararı daha sonra geri alınan Dede Cöngî, yaşlılık sebebiyle istifasını sunduğu 972 Zilhiccesine (Temmuz 1565) kadar bu son görevinde kaldı. Ömrünün geri kalan devresini inziva halinde geçirdiği Bursa’da vefat etti.

Eserleri. 1. es-Siyâsetü’ş-şerʿiyye. Arapça olarak kaleme alınan eser Siyâsetnâme adıyla da bilinmektedir. Türkçe’ye yapılmış üç ayrı tercümesi olup bunlar Arapça aslından daha meşhurdur. Seyyid Sebzî Mehmed Efendi (ö. 1091/1680) tarafından yapılan ilk çevirisi en tanınmış olanıdır. İsmâil Müfîd Efendi’ye (ö. 1217/1802-1803) ait olan ikincisi, önceki gibi aslına sadık kalınarak yapılmıştır. Üslûbu birincisinden ağır olmasına rağmen ayrıntılı olduğu için daha kolay anlaşılmaktadır. Üçüncü tercüme Meşrepzâde Ârif Efendi (ö. 1275/1858) tarafından serbest bir şekilde ve genişletilerek yapılmıştır. Aynı zamanda Meclis-i Vâlâ-yı Ahkâm-ı Adliyye’nin üyesi olan Ârif Efendi, âdeta yeniden kaleme aldığı eseri bir kanun metni gibi işlemiştir. Müstakil baskısı yapılan bu tercüme (İstanbul 1275) daha sonra Ahmet Akgündüz’ün Osmanlı Kanunnâmeleri adlı eserinde, mütercimi tarafından çıkarılan kısımlar diğer çevirilerden ikmal edilmek suretiyle yeniden yayımlanmıştır (IV, 127-212). es-Siyâsetü’ş-şerʿiyye’nin aslı ve tercümelerinin Türkiye kütüphanelerinde birçok yazma nüshası bulunmaktadır (bk. Akgündüz, IV, 122-124).

2. Risâle fî emvâli beyti’l-mâl ve aḳsâmihâ ve aḥkâmihâ ve maṣârifihâ. Kanûnî Sultan Süleyman’ın oğlu Şehzade Mustafa’ya ithaf ettiği bu eser de Arapça olup devlet bütçesiyle ilgili şer‘î hükümleri ihtiva etmektedir. En önemlisi Süleymaniye Kütüphanesi’nde olmak üzere (Esad Efendi, nr. 3560) birçok yazma nüshası bulunan eser Ahmet Akgündüz tarafından tercüme edilerek yayımlanmıştır (Osmanlı Kanunnâmeleri, IV, 217-254).

3. Ḥâşiye ʿalâ Şerḥi’l-ʿİzzî fi’t-taṣrîf li’t-Teftâzânî. İzzeddin ez-Zencânî’nin sarf ilmine dair el-ʿİzzî fi’t-taṣrîf adlı eserine Teftâzânî’nin yaptığı şerhin hâşiyesi olup basılmıştır (İstanbul 1278, 1288; Bulak 1255). Eser cönk denilen bir çeşit deftere yazıldığı için Dede Cöngü diye de anılmaktadır. Sarf ilmiyle ilgili bazı Arapça terim ve kelimelerin geniş açıklamalarına yer verdiğinden benzerlerinden üstün kabul edilir. Yazıldığı tarihten son dönemlere kadar medrese talebelerinin başvurduğu bir eser olup yaygın bir şöhrete sahiptir.

4. Ḥâşiye ʿalâ Ḥâşiyeti’l-Ḫayâlî ʿalâ Şerḥi’l-ʿAḳāʾid. Necmeddin en-Nesefî’nin ʿAḳāʾidü’n-Nesefî adlı eserine Teftâzânî’nin yaptığı şerhe Hayâlî’nin yazdığı hâşiyenin hâşiyesidir (Süleymaniye Ktp., Gelibolulu Tâhir Efendi, nr. 50, vr. 2-60).

5. Risâletü’l-vażʿ. Vaz‘ ilmine dair bir risâle olup basılmıştır (İstanbul 1280, 1292, 1295, 1306, 1309).

6. Lüccetü’l-fevâʾid. Eserin bir nüshası bilinmektedir (Süleymaniye Ktp., Hasan Hüsnü Paşa, nr. 1439).

7. Ḥâşiye ʿalâ Şerḥi’l-Câmî. Cemâleddin İbnü’l-Hâcib’in nahivle ilgili meşhur eseri el-Kâfiye’ye Abdurrahman-ı Câmî’nin yaptığı ve el-Fevâʾidü’ż-Żiyâʾiyye, Molla Câmî veya Câmî gibi adlarla bilinen şerhin hâşiyesidir (Süleymaniye Ktp., İzmir, nr. 693).

8. Ḥâşiye ʿalâ Şerḥi’l-Îsâġūcî li’l-Kâtî. Hüsâmeddin Hasan el-Kâtî’nin, Esîrüddin el-Ebherî’nin mantığa dair meşhur eseri Îsâġūcî’ye yaptığı şerhin hâşiyesidir (Süleymaniye Ktp., Gelibolulu Tâhir Efendi, nr. 85, vr. 25-56).

9. Ḥâşiye ʿalâ Şerḥi Ḳuṭbi’d-dîn ʿale’ş-Şemsiyye. Kutbüddin er-Râzî’nin, Ali b. Ömer el-Kâtibî’nin mantıkla ilgili meşhur eseri Şemsiyye’ye yaptığı şerhin hâşiyesidir (Süleymaniye Ktp., Hafîd Efendi, nr. 33).

10. Risâle fi’l-benc ve’l-ḥaşîş ve taḥrîmihâ. Keyif verici özelliği olan ban otu ve ondan elde edilen uyuşturucunun yenilmesinin hükmünü inceleyen bir risâledir (Süleymaniye Ktp., Şehid Ali Paşa, nr. 1192, vr. 44-51).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1994 yılında İstanbul’da basılan 9. cildinde, 76-77 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.