EBÛ GUDDE, Abdülfettâh

9 Mayıs 1917’de Halep’te doğdu. Sahâbî Hâlid b. Velîd’in soyundan geldiği kaydedilir. Babası dokuma ticareti yapıyordu. İlk öğrenimini tamamladıktan sonra çalışma hayatına atıldı. On dokuz yaşında iken ticareti bırakıp Halep’in ünlü Hüsreviyye Medresesi’ne kaydoldu. Buradan mezun olunca (1942) Kahire’ye giderek Ezher Üniversitesi Şeriat Fakültesi’nde okudu (1944-1948). Aynı üniversitenin Arap Dili ve Edebiyatı Fakültesi’nde iki yıl öğretim metotları ihtisası yaparak pedagoji diploması aldı, ardından Halep’e döndü. Ebû Gudde’nin talebeliğinde ders okuduğu hocaları dışında yararlandığı başlıca hocaları arasında Îsâ el-Beyânûnî, Muhammed Râgıb et-Tabbâh, Ahmed Muhammed ez-Zerkā, Mustafa Ahmed ez-Zerkā, Ahmed Muhammed Şâkir ve Ebü’l-Fazl İbnü’s-Sıddîk el-Gumârî gibi ünlü isimler sayılabilir. Yetişmesinde hocası Zâhid Kevserî’nin ayrı bir yeri vardır. İlk oğluna Zâhid adını vermesi, bazı eserlerini ona ithaf etmesi ve kendini Kevserî diye yine ona nisbet etmesi bunu göstermektedir. Kevserî’ye olan bu bağlılığı onun Suudi Arabistan’da Selefî/Vehhâbî çevrelerin baskısına muhatap olmasına yol açtı. Çeşitli hocalarından 119 icâzet alarak devrinin en çok icâzet sahibi âlimlerinden biri oldu. Nûreddin Itr, Muhammed Avvâme, Mahmûd Mîre, Hasan Kātırcî, Nurettin Boyacılar ve Nurettin Yıldız gibi şahsiyetler onun talebeleri arasında yer aldı. Birçok ilim adamının kendisinden “allâme” diye söz ettiği Ebû Gudde bilhassa Arap dili, fıkıh ve hadis alanlarında uzmanlaştı.

Mısır’dan Halep’e döndükten sonra burada Hannânu, Me’mûn ve Sanâi‘ gibi liselerde muallimlik, Şa‘bâniyye ve Hüsreviyye medreselerinde müderrislik yaptı (1951-1962). Ardından siyasete atıldı, Suriye Meclisi’ne milletvekili seçildi (1962). Meclisin feshedilmesi üzerine Dımaşk Üniversitesi İslâm Hukuku Fakültesi’ne tayin edildi. 1965’te Suudi Arabistan’a gitti, daha sonraları Câmiatü’l-İmâm Muhammed b. Suûd el-İslâmiyye’ye dönüşen İslâm Hukuku ve Arap Dili fakültelerinde ders vermeye başladı. Yaz tatili için geldiği Halep’te dinin saygınlığını zedeleyeceğini düşündüğü bazı girişimlere karşı çıkması yüzünden tutuklanarak hapse atıldı (1966). Yaklaşık bir yıl sonra hapisten çıkınca Riyad’a gidip yerleşti. Câmiatü’l-İmâm Muhammed b. Suûd el-İslâmiyye’de yirmi üç yıl hocalık yaptıktan sonra Kral Suûd Üniversitesi’ne geçti (1988), buradaki iki yıllık hocalığının ardından emekliye ayrıldı (1990). Sudan, Yemen, Katar, Hindistan ve Pakistan gibi ülkelerin üniversitelerinde misafir hoca olarak bulundu, aralarında Türkiye’nin de yer aldığı pek çok ülkede yapılan ilmî toplantılara katıldı. Otuzdan fazla ülkede yüzlerce şehre gitti, bu sebeple devrinde “ilim seyyahı” diye nitelendi (Muhammed b. Abdullah Âlü Reşîd, s. 115). Emekli olduktan sonra kendini telif ve tahkik çalışmalarına verdi. Sağ gözündeki retina yırtılması üzerine hastalandı ve 17 Şubat 1997’de Riyad’da vefat etti. Vasiyeti üzere Medîne’ye nakledilerek Cennetü’l-bakī‘a defnedildi. Ebû Gudde yumuşak huylu, alçak gönüllü, ağır başlı, vefalı, hocalarına karşı saygılı, zarif ve duygusal kişiliğiyle tanınır. Vaktini iyi değerlendirmesi, az konuşması, müslümanların dertleriyle ilgilenmesi onun özelliklerindendir. Ebü’l-Hasan en-Nedvî kendisini “değişik ilimlerde uzman, ilmî dirâyet sahibi, isabetli görüşleri olan, büyük gayretiyle selef âlimlerinin hâtırası, rabbânî bir âlim” diye nitelendirmiştir (Ṣafaḥât, Ebü’l-Hasan en-Nedvî’nin takrizi, s. 12).

Eserlerinde Ebû Gudde’nin muhakkik ve münekkit kimliği öne çıkmış, kendi sahasındaki önemli âlimleri, aralarında hocalarının da bulunduğu pek çok âlimi eleştirmekten çekinmemiştir. Tahkik ettiği kitaplara koyduğu zengin notlarla ve hazırladığı geniş indekslerle bu eserlerin hacimlerini bazan birkaç kat genişletmiş, yayımladığı eserlerin yeni baskılarına zengin ilâveler yapmıştır. Ebû Gudde hocalığı yanında önemli görevlerde de bulunmuş, Halep’te liselerin müfredatını, Suudi Arabistan’da İmam Muhammed b. Suûd Üniversitesi İslâm Hukuku Fakültesi ve Yüksek Hukuk Enstitüsü’nün ders programlarını hazırlamış, Dımaşk Üniversitesi İslâm Hukuku Fakültesi bünyesindeki Fıkıh Ansiklopedisi’nin (el-Mevsûʿatü’l-fıḳhiyye) müdürlüğünü yapmış, Suudi Arabistan ve Irak’ta el-Meclisü’l-ilmî üyeliğini, İhvân-ı Müslimîn Teşkilâtı’nın Suriye liderliğini, Râbıtatü’l-âlemi’l-İslâmî’nin kurucu konsey üyeliğinin Suriye temsilciliğini ifa etmiştir. Hadis ilmine yaptığı katkılardan dolayı Fas Kralı II. Hasan ve Bruney Sultanı Hasan Belkıye (Hasanal Balkiah) tarafından ödüllendirilmiştir (Uluslar Arası Hadise Hizmet Ödülü, 1995).

Eserleri. 1. Lemeḥât min târîḫi’s-sünne ve ʿulûmi’l-ḥadîs̱ (Beyrut 1404/1984; Pakistan 1404; Beyrut 1417, 2008) (trc. Enbiya Yıldırım, Mevzû Hadisler: Sened ve Metin Yönüyle [İstanbul 1995]).

2. el-İsnâd mine’d-dîn (Beyrut 1412/1992).

3. Ṣafḥa müşriḳa min târîḫi semâʿi’l-ḥadîs̱ ʿinde’l-muḥaddis̱în (el-İsnâd mine’d-dîn ile birlikte yayımlanmıştır).

4. es-Sünnetü’n-nebeviyye ve beyânü medlûlihâ eş-şerʿî ve’t-taʿrîf bi-ḥâli Süneni’d-Dâreḳuṭnî (Beyrut 1412/1992) (trc. Harun Reşit Demirel, “Sünnet Kavramının Hukukî Anlamı ve Dârekutnî’nin Sünen’i Üzerine Bir İnceleme”, Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi, V/1 [2005], s. 305-331; trc. Enbiya Yıldırım – Mesut Duman, “Sünnet İfadesinin Dinî Anlamı ve Dârekutnî’nin Sünen’inin Konumu”, Usûl: İslam Araştırmaları, sy. 5 [2006], s. 77-108).

5. Taḥḳīḳu ismeyi’ṣ-Ṣaḥîḥayn ve’smi Câmiʿi’t-Tirmiẕî (Beyrut 1414/1993).

6. Aḫṭâʾü’d-duktûr Taḳıyyüddîn en-Nedvî fî taḥḳīḳi kitâbi Ẓaferi’l-emânî (Abdülhay el-Leknevî’nin Ẓaferü’l-emânî’si ile birlikte yayımlanmıştır [Beyrut 1416]).

7. Mesʾeletü ḫalḳi’l-Ḳurʾân ve es̱eruhâ fî ṣufûfi’r-ruvât ve’l-muḥaddis̱în ve kütübi’l-cerḥ ve’t-taʿdîl (Halep, ts.; Beyrut 1426/2005). Müstakil olarak basılmadan önce Ebû Gudde’nin başka bir çalışması içerisinde yer alan bu risâle (Zafer Ahmed et-Tehânevî, Ḳavâʿid fî ʿulûmi’l-ḥadîs̱, s. 361-380, dipnot) Mücteba Uğur tarafından Türkçe’ye çevrilmiştir (“Halk-ı Kur’ân Meselesi”, AÜİFD, XX [Ankara 1975], s. 307-321).

8. Ümerâʾü’l-müʾminîn fi’l-ḥadîs̱ (Münzirî’nin Cevâbü’l-ḥâfıẓ ve Ebû Gudde’nin Kelimât’ı ile birlikte yayımlanmıştır [Beyrut 1411], s. 103-125).

9. Ḫuṭbetü’l-ḥâce leyset sünne fî müstehelli’l-kütüb ve’l-müʾellefât (Beyrut 1420/1999, 2008).

10. el-ʿUlemâʾü’l-ʿuzzâb elleẕîne âs̱erü’l-ʿilme ʿale’z-zevâc (Beyrut 1402/1982, 1416/1996, 2008; Riyad 1403/1983; Lahor 1403/1983).

11. Terâcimü sitte min fuḳahâʾi’l-ʿâlemi’l-İslâmî fi’l-ḳarni’r-râbiʿ ʿaşer ve âs̱âruhümü’l-fıḳhiyye (Beyrut 1417/1997, 2010).

12. Ṣafaḥât min ṣabri’l-ʿulemâʾ ʿalâ şedâʾidi’l-ʿilm ve’t-taḥṣîl (Beyrut 1391/1971, 1418/1997; nşr. Selmân Ebû Gudde, Beyrut 1424/2003, 2012; trc. Faruk Beşer, İlim Uğrunda, İstanbul 1985; Serdar Yolaçan, İlim Uğruna, İstanbul 2006).

13. Ḳıymetü’z-zemen ʿinde’l-ʿulemâʾ (Beyrut 1404/1984, 1407/1987, 1426/2005; Lahor 1405/1985; Kahire 1406/1986) (trc. Enbiya Yıldırım, İslâm Âlimlerinin Gözüyle Zamanın Kıymeti, İzmir 1995).

14. Menhecü’s-selef fi’s-suʾâli ʿani’l-ʿilmi ve teʿallümi mâ yeḳaʿu ve mâ lem yeḳaʿ (Beyrut 1412/1992, 2008).

15. Nemâẕic min resâʾili’l-eʾimmeti’s-selef ve edebihimi’l-ʿilmî (Beyrut 1417/1996).

16. er-Resûlü’l-muʿallim ṣallallâhü ʿaleyhi ve sellem ve esâlîbühû fi’t-taʿlîm (Beyrut 1417/1996, 2008) (trc. Enbiya Yıldırım, Bir Eğitimci Olarak Hz. Muhammed ve Öğretim Metodları, İstanbul 1998).

17. Min Edebi’l-İslâm. Önce Ebü’l-Feth el-Büstî’nin Ḳaṣîdetü ʿunvâni’l-ḥikem’i ile birlikte (Beyrut 1412/1992), daha sonra müstakil olarak (Beyrut 2010) yayımlanmıştır.

18. Kelimât fî keşfi ebâṭîl ve iftirâʾât (Riyad 1394/1974, 1411/1991). Muhammed Nâsırüddin el-Elbânî ve Züheyr eş-Şâvîş gibi âlimlerin Ebû Gudde hakkındaki ithamlarına cevap olarak kaleme alınmıştır.

19. Eyyühe’l-müstemiʿu’l-kerîm. Müellifin radyoda yaptığı konuşmalardan oluşan kitabı oğlu Muhammed Zâhid yayımlamıştır (Halep 2009).

Ebû Gudde aynı zamanda pek çok eseri tahkik etmiştir. Muhammed Enver Şah Keşmîrî’nin et-Taṣrîḥ bimâ tevâtere fî nüzûli’l-mesîḥ; İbn Ebû Zeyd el-Kayrevânî’nin el-ʿAḳīdetü’l-İslâmiyye elletî yüneşşeʾü ʿaleyhe’ṣ-ṣıġār; Tâhir el-Cezâirî’nin Tevcîhü’n-naẓar ilâ uṣûli’l-es̱er ve et-Tibyân li-baʿżi’l-mebâḥis̱i’l-müteʿalliḳa bi’l-Ḳurʾân ʿalâ ṭarîḳı’l-İtḳān; Zafer Ahmed Tehânevî’nin İʿlâʾü’s-sünen’in mukaddimesi Ḳavâʿid fî ʿulûmi’l-ḥadîs̱ (cerh ve ta‘dîl lafızlarını ve konularını, Hanefîler’in hadise yaklaşımını anlamada önemli yeri olan bu esere Ebû Gudde çok sayıda açıklayıcı ve tamamlayıcı not eklemiş, eseri İbrahim Canan Yeni Usûl-i Hadîs adıyla Türkçe’ye tercüme etmiştir [İzmir 1982]); Zehebî’nin el-Mûḳıẓa fî ʿilmi muṣṭalaḥi’l-ḥadîs̱; Şebbîr Ahmed el-Osmânî’nin Mebâdiʾü ʿilmi’l-ḥadîs̱; Ali el-Kārî’nin el-Maṣnûʿ fî maʿrifeti’l-ḥadîs̱i’l-mevżûʿ (Halil İbrahim Kutlay tarafından Uydurma Olduğunda İttifak Edilen Hadisler adıyla Türkçe’ye çevrilmiştir [İstanbul 2006]); İbn Kayyim el-Cevziyye’nin el-Menârü’l-münîf fi’ṣ-ṣaḥîḥ ve’ż-żaʿîf; Abdülazîm el-Münzirî’nin Cevâbü’l-ḥâfıẓ Ebî Muḥammed ʿAbdilʿaẓîm el-Münẕirî el-Mıṣrî ʿan esʾile fi’l-cerḥ ve’t-taʿdîl; Tahâvî’nin et-Tesviye beyne ḥaddes̱enâ ve aḫberenâ ve ẕikri’l-ḥücceti fîh; Muhammed b. Ahmed Binnîs el-Fâsî’nin Risâle fî cevâzi ḥaẕfi ḳāle ʿinde ḳavlihim ḥaddes̱enâ; Safiyyüddin Ahmed b. Abdullah el-Hazrecî’nin Ḫulâṣatü Teẕhîbi Tehẕîbi’l-Kemâl fî esmâʾi’r-ricâl (Ebû Gudde eserdeki bazı yanlışlara temas etmiş ve bunları düzeltmiştir); İbn Hacer el-Askalânî’nin Lisânü’l-Mîzân (Ebû Gudde, üzerinde on yıl çalıştığı esere dört bölüm halinde geniş bir mukaddime yazmıştır); Abdülhay el-Leknevî’nin er-Refʿ ve’t-tekmîl fi’l-cerḥ ve’t-taʿdîl (uzun ve yorucu bir sürecin ürünü olan bu çalışma Ebû Gudde’nin en önemli eseridir. Yaklaşık otuz sayfalık asıl eseri Ebû Gudde dipnotlarıyla birlikte 564 sayfaya çıkarmıştır) bunlardan bazılarıdır (diğer tahkikleri ve Ebû Gudde’nin eserleri için bk. Beyler, XX. Asır Halep Muhaddisleri, s. 151-181). Ebû Gudde’nin başka âlimlerle birlikte yaptığı çalışmaları yanında yarım kalmış pek çok telifi ve tamamlandığı halde henüz yayımlanmamış eserleri de bulunmaktadır. Muhammet Beyler, XX. Asır Halep Muhaddisleri ve Abdülfettâh Ebû Gudde’nin Hadisçiliği adlı doktora tezinde (bk. bibl.) müellifin eserlerini tanıtmış, tahkikleri, makaleleri, tamamlanmamış ve henüz yayımlanmamış eserleriyle Ebû Gudde hakkında yazılanlara dair bilgi vermiştir.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2020 yılında Ankara’da basılan (gözden geçirilmiş 2. basım) EK-1. cildinde, 362-364 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.