KETTÂNÎ, Muhammed Müntasır

12 Rebîülevvel 1332’de (8 Şubat 1914) Medine’de doğdu. İdrîsî ve Hasenî nisbeleriyle de anılır. 1918’de dedesi Muhammed b. Ca‘fer’in maiyetindeki ailesi Medine’den göç ederek Şam’a yerleşti. İlk eğitimini orada aldı, Kur’an’ı ezberledi, dedesinin ve Şam ulemâsının derslerine devam etti. Ailesinin 1926 yılı sonlarında göç ettiği Fas’ta tahsilini sürdürdü; dedesinin Karaviyyîn Camii’ndeki el-Müsned dersleriyle babasının ve devrin âlimlerinin hadis, tefsir, fıkıh, dil ve tarih derslerini takip etti. Bu maksatla Tanca, Zerhûn, Miknâs, Merakeş, Tıtvân, Rabat ve Selâ gibi şehirleri dolaştı. 1929’da Cezayir’e yaptığı seyahatle ilgili gözlemlerini kitap haline getirdi. Genç yaşta Fransız sömürge yönetimine karşı düzenlenen gösterilere katıldı, bu arada tutuklandı, ilk millî direniş hareketlerinin içinde yer aldı. 1933’te babasıyla Şam’a gitti ve oradaki âlimlerden, daha sonra Kahire’de iki yıl kalarak Ezher hocalarından faydalandı. Ders ve icâzet aldığı birçok âlim arasında er-Risâletü’l-müsteṭrafe ve Selvetü’l-enfâs müellifi dedesi, ayrıca babası, amcası Muhammed Mekkî el-Kettânî, Bedreddin el-Hasenî, Muhammed Bâkır el-Kettânî, Ali ed-Dakr, Muhammed Sıddîk el-Gumârî, Muhammed Abdülhay el-Kettânî, Muhammed Ebû Zehre, Zâhid Kevserî, Muhammed Bahît el-Mutîî anılabilir.

Kettânî memleketine dönünce Fas, Selâ ve Tanca şehirlerinde medreseler kurdu, bazılarını yönetti; birçok camide hadis, fıkıh, tefsir ve İslâm düşüncesine dair dersler verdi. Mâlikî fıkhını iyice öğrendikten sonra Zâhiriyye fıkhına yöneldi ve on iki yıl boyunca İbn Hazm’ın el-Muḥallâ’sını okuttu. Rabat’ta Yüksek Şer‘î İstînaf Mahkemesi’nde çalıştı ve Sorbonne Üniversitesi’ne bağlı Ma‘hedü’d-dirâsâti’l-Mağribiyyeti’l-ulyâ adlı enstitünün hukuk ve edebiyat bölümünde Mâlikî fıkhı ve İslâm medeniyeti dersleri verdi. 1943’te Hizbü’l-hilâfe adıyla bir parti kurdu, başarılı olamayınca partiyi kapatıp 1950’de Hizbü’ş-şûrâ ve’l-istiklâl’e katıldı. 1955’te tekrar Şam’a gitti; Şam Üniversitesi Şeriat Fakültesi’nde tefsir, hadis ve fıkıh derslerini okuttu, üniversitedeki bütün fakültelerin Kur’an ilimleri ve sünnet bölümleri başkanlığına tayin edildi. Ayrıca Emeviyye Camii’nde ve evinde dersler verdi. Dinî ve siyasî ıslah hareketlerine iştirak etti. Bu çerçevede Hindistan’da Mevdûdî, Muhammed Şefî‘ Diyûbendî, Muhammed İdrîs el-Lâhûrî, Tunus’ta Muhammed Tâhir İbn Âşûr ve Cezayir’de Muhammed Beşîr el-İbrâhimî gibi ıslahatçı âlimlerle fikir alışverişinde bulundu. Suriye’deki olumsuz şartlar yüzünden önce Amman’a, oradan Mekke’ye göç etmek zorunda kaldı. Kral Faysal b. Abdülazîz tarafından kendisi danışmanlık görevine getirildi. Kral Faysal’a İslâm ülkeleri arasında kullanılmak üzere İslâm dinarı basılması fikrini o verdi. Faysal tarafından Fas-Cezayir arasındaki sınır probleminin çözümünde ara bulucu olarak görevlendirildi. Medine’de kurucuları arasında bulunduğu İslâm Üniversitesi ile Cidde Melik Abdülazîz Üniversitesi, Mekke Ümmülkurâ Üniversitesi ve Zahrân Petrol ve Madenler Üniversitesi’nin çeşitli fakültelerinde tefsir, hadis ve fıkıh dersleri verdi. Dünya İslâm Birliği’nde üye ve danışman sıfatıyla görev yaptı. Mescid-i Nebevî ve Mescid-i Harâm’da uzun yıllar tefsir, el-Muvaṭṭaʾ ve el-Müsned okuttu. Talebeleri arasında oğlu Ali Müntasır, Muhammed Revvâs Kal‘acî, Saîd Havvâ, Abdüsselâm Yâsîn, M. Abdüllatîf Sâlih el-Ferfûr, Hasan b. Ali es-Sekkāf, Abdülkādir Kuveydir, Ali Cum‘a, İsmâil b. Muhammed el-Ensârî, Münîre el-Kubeysî ve torunu Muhammed Hamza b. Ali gibi isimler vardır. 1986’da hastalanıp yatağa düştüyse de ilmî çalışmalarını, İslâm ülkelerindeki ilim ve fikir çevreleriyle ilişkilerini sürdürmeye çalıştı. Üç yıl sonra Rabat’a taşındı. 2 Haziran 1999’da burada vefat etti ve Şühedâ Kabristanı’na defnedildi.

“Muhaddisü’l-Haremeyni’ş-şerîfeyn” ve “Müsnidü’l-Mağrib” lakaplarıyla anılan Kettânî, İslâmî ilimler yanında özellikle Endülüs İslâm kültürü, Zâhiriyye fıkhı, İslâm devlet düzeni ve İslâm iktisadı konularındaki geniş birikimiyle tanınmıştır. Mısır ve Suriye’de başlanıp daha sonra Küveyt’te tamamlanan Mevsûʿatü’l-fıḳhi’l-İslâmî projesini hazırlayanlardan biri de odur. Oğlu Ali Müntasır enerji uzmanı olup İslâm dünyasında bilim ve teknoloji araştırmalarıyla bu alanda bazı müesseselerin kurulmasına öncülük etmiş, Endülüs ve Mağrib tarihiyle müslüman azınlıklar konusunda yazdığı eserler ve ilmî neşirleriyle tanınmıştır. Torunu Muhammed Hamza b. Ali b. Müntasır, dedesinin Kütüb-i Sitte, el-Muvaṭṭaʾ ve el-Müsned’le ilgili rivayet isnadlarıyla “el-müselsel bi’l-evveliyye” isnadlarına, ayrıca biyografisine yer verdiği Fetḥu’s-sed ʿan baʿżı esânîdi’l-ced adıyla bir “sebet” hazırlamıştır (bk. bibl.). Nâsırüddin el-Elbânî, Kettânî’nin Şam Üniversitesi için kaleme aldığı bir ders kitabını önce Mecelletü’t-temeddüni’l-İslâmî’de (sy. 33-34) hadis tahrîc tekniği ve çeşitli açılardan eleştirmiş, daha sonra bu yazılarını Naḳdü kitâbi Nuṣûṣ ḥadîs̱iyye fi’s̱-s̱eḳāfeti’l-ʿâmme: Cemʿ ve taṣnîf Muḥammed el-Müntaṣır el-Kettânî üstâẕü’l-ḥadîs̱ adıyla kitap haline getirmiştir (Dımaşk 1387).

Eserleri. 1. Muʿcemü fıḳhi İbn Ḥazm eẓ-Ẓâhirî (I-II, Dımaşk 1385/1966). Eser Mevsûʿatü taḳrîbi fıḳhi İbn Ḥazm eẓ-Ẓâhirî adıyla da yayımlanmıştır (I-III, Kahire 1412/1992). Bu baskının son cildi İbn Hazm’ın el-Muḥallâ’sında geçen hadisler ve râvilerinin indeksi olup bu indeks ile diğer ciltlerdeki indeksleri Eşref b. Abdülmaksûd hazırlamıştır. Kitap, el-Muḥallâ’nın ofset baskısına son iki cilt halinde eklenip Muʿcemü fıḳhi’l-Muḥallâ (Beyrut 1416/1996) ve Muʿcemü Fıḳhi İbn Ḥazm eẓ-Ẓâhirî (nşr. Muhammed Hamza b. Ali el-Kettânî, Beyrut 1430/2009) adlarıyla neşredilmiştir. Kettânî, Şam Üniversitesi’nde çalışırken Külliyyetü’ş-şerîa tarafından yayımlanması düşünülen Mevsûʿatü’l-fıḳhi’l-İslâmî ilim kurulunun isteğiyle, bütün İslâm mezheplerini kapsayacak genel fıkıh ansiklopedisi yazımında örnek alınmak üzere bu eseri hazırlamış olup çalışması sırasında kendisine yardım edenler arasında Mahmûd el-Mekkâdî ve Abdülfettâh Ebû Gudde gibi âlimler de vardır.

2. Muʿcemü Fıḳhi’s-Selef: ʿItreten ve ṣaḥâbeten ve tâbiʿîn (I-IX, Mekke 1405). Başta Hulefâ-yi Râşidîn ve Ehl-i beyt olmak üzere ashap ve tâbiîn müctehidlerinin fıkhî görüş ve rivayetlerinin kaynak gösterilerek derlendiği bir eserdir. 3. Fâs ʿâṣımetü’l-Edârise. Bu risâle ile birlikte müellifin Câmiʿatü Fâs (el-Ḳaraviyyîn) aḳdemü câmiʿatin fi’l-ʿâlem, Şincîṭ: Târîḫuhâ fi’l-mâżî ve’l-ḥâżır, el-Cezâʾir ve s̱evrâtühâ fi’t-târîḫ, el-Ġazzâlî ve’l-Maġrib ve Türâs̱üne’l-Endelüsî el-Maġribî adlı risâleleri de yayımlanmıştır (Beyrut 1392/1972; nşr. Hamza b. Ali b. Müntasır el-Kettânî, Dârülbeyzâ 2002).

4. Fityetü Ṭârıḳ ve’l-Ġāfiḳī. Kettânî’nin çeşitli dergilerde çıkan yazıları ve bazı konferanslarından oluşan eserde önce, kurduğu Hizbü’l-hilâfe partisinin programı olarak “Felsefetü’l-fitye” başlığı altında, Endülüs fâtihi Târık b. Ziyâd ile Endülüs Emevî kumandanlarından Abdurrahman el-Gāfikī’ye nisbetle bir gençlik tasavvuru ve bu gençliğin sahih iman, İslâm, Kur’an, sünnet ve ardından “Hükûmetü’l-fitye” başlığında devlet ve ıslah anlayışı ele alınmakta, daha sonra bununla bağlantılı olarak “el-ʿUrûbe ʿinde İbn Teymiyye”, “Milkiyyetü’l-arż ve kirâʾuhâ fi’l-İslâm”, “Milkiyyetü’l-meʿâdin”, “el-Merʾe fi’l-ʿaṣri’n-nebevî” ve “Mütʿatü’ṭ-ṭalâḳ” başlıklı yazılarına yer verilmektedir (Beyrut 1392/1972). Eser Niẓâmü’d-devleti’l-İslâmiyye adıyla da yayımlanmıştır (nşr. Hamza b. Ali b. Müntasır el-Kettânî, Beyrut 2007).

5. Tefsîrü’l-İmâm Muḥammed el-Müntaṣır-Billâh el-Kettânî. Müellifin Harem-i şerif’te okuttuğu, sesli olarak da kaydedilen tefsiri olup dört ciltte İsrâ sûresinin ortalarına kadar gelebilmiştir. Eserin I. cildi, Zekeriyyâ Tûnânî tarafından Cezayir Üniversitesi İslâm İlimleri Fakültesi’nde yüksek lisans tezi olarak neşre hazırlanmıştır (1430/2009).

6. el-İmâm Mâlik. Şam Üniversitesi’nde verdiği bir konferansın metnidir (Dımaşk 1960; Beyrut 2008).

7. Ḫulûdü’l-İslâm. Bu risâle ve bununla birlikte basılan Filisṭîn el-muḫtalle, Ḳıyâmü İsrâʾîl nihâyetü’l-yehûd adlı risâleler de müellifin verdiği konferanslardan oluşmaktadır (nşr. Hamza b. Ali b. Müntasır el-Kettânî, Beyrut 2010).

Kettânî’nin diğer başlıca eserleri şunlardır: Şerḥu Müsnedi’l-İmâm Aḥmed (I-XVI, tahrîc ve şerh olup tamamlanamamıştır); Müsnedü’l-İmâm Baḳīʿ b. Maḫled el-Endelüsî (derleme); Müsnedü’l-İmâm İbn Ḥazm el-Endelüsî (derleme); Taḫrîcü Müsnedi’l-İmâm el-Ḳuḍâʾî (dedesinin aynı esere yaptığı tahrîci iki ciltte tamamlamıştır); el-Muʿaḳkab fî ricâli’l-ḥadîs̱ (İbn Hacer’in Tehẕîbü’t-Tehẕîb’i ile bu konuda yazılan bazı eserler için bir eleştiridir); İbn Ḥazm el-Endelüsî, Baḳīʿ b. Maḫled, İbn Teymiyye, Muḥammed b. Caʿfer el-Kettânî, Ebü’l-ʿAlâ İdrîs b. et-Tâʾiʿ el-Kettânî, Ḳāḍî ʿİyâż, Şühedâʾü’l-İslâm fi’l-Maġrib ve’l-Endelüs, el-Muʿaẕẕebûn fi’llâh fi’l-ḳurûni’l-fâżile, el-Müstedrek fi’l-ḥadîs̱i’l-mütevâtir (dedesinin 310 hadis ihtiva eden Naẓmü’l-mütenâsir mine’l-ḥadîs̱i’l-mütevâtir adlı eserinin bin hadise tamamlanmış şeklidir); Müẕekkirât, Ẕeyl ʿale’ş-Şecereti’l-Kettâniyye (hocası Abdülkebîr b. Hâşim el-Kettânî’nin eserine zeyildir); er-Riḥletü’l-Cezâʾiriyye, Merâḥilü Tübbaʿ (tarih, edebiyat ve ibretlere dairdir); el-Emvâl fi’l-İslâm. Kettânî ayrıca Alâeddin es-Semerkandî’nin Tuḥfetü’l-fuḳahâʾ (I-IV, Dımaşk 1384/1964, Vehbe ez-Zühaylî ile birlikte) ve dedesi Muhammed b. Ca‘fer el-Kettânî’nin er-Risâletü’l-müsteṭrafe (Dımaşk 1383/1964; Beyrut 1400, 1406/1986, 1414/1993) adlı eserlerini neşre hazırlamış, ilk eserin girişinde İslâm’da tedvinin I. (VII.) yüzyılda gerçekleştiğine dair bir çalışmasına yer vermiştir.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2019 yılında Ankara’da basılan (gözden geçirilmiş 3. basım) EK-2. cildinde, 56-58 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.