MERÂGĪ, Ahmed Mustafa

Mısır’ın Saîd bölgesindeki Circâ’ya (Girga) bağlı Merâga köyünde doğdu. Köklü bir ilmî geleneğe sahip olan ailesi çok sayıda kadı yetiştirdiği için “kadı ailesi” olarak anılmaktadır. İlk öğrenimini Merâga’da tamamladı ve Kur’ân-ı Kerîm’i ezberledi. 1897 yılında Ezher’e girdi; aralarında Muhammed Abduh, Muhammed Bahît, Ahmed er-Rifâî el-Feyyûmî ve Muhammed Haseneyn el-Adevî’nin de bulunduğu âlimlerden ders aldı. Öğrenimini tamamlamak üzere iken Kahire Dârülulûmu’na geçti ve 1909’da buradan mezun oldu. Okullarda bir süre ders verdikten sonra Feyyûm’daki öğretmen okulunda idarecilik yaptı. Bugünkü Hartum Üniversitesi’nin temelini oluşturan Gordon Memorial College’da İslâm hukuku dersleri vermek için görevlendirildi. Ardından Kahire Dârülulûmu’nda Arap dili ve İslâm hukuku hocalığına getirildi. Aynı dönemde Ezher Üniversitesi Arap Dili Fakültesi’nin belâgat ve edebiyat bölümünde belâgat ilimleri hocası olarak görevlendirildi ve pek çok öğrenci yetiştirdi.

Eserleri. Merâgī’nin en önemli eseri Tefsîrü’l-Merâġī’dir (I-XXX, Kahire 1946, 1974; Beyrut 1984). Kur’ân-ı Kerîm’in her cüzünün müstakil bir cilt halinde tefsirinden meydana gelen eser, bazı müellifler tarafından yanlışlıkla tefsir âlimi ve Ezher şeyhi Muhammed Mustafa el-Merâgī’ye (ö. 1945) nisbet edilmektedir. Tefsirin belli başlı kaynakları arasında Taberî’nin Câmiʿu’l-beyân’ı, Zemahşerî’nin el-Keşşâf’ı, Fahreddin er-Râzî’nin Mefâtîḥu’l-ġayb’ı ve Âlûsî’nin Rûḥu’l-meʿânî’si yer almaktadır. Ayrıca M. Reşîd Rızâ’nın derlediği Tefsîrü’l-Menâr’dan yapılan nakillere sıkça rastlanmaktadır. Tefsîrü’l-Merâġī, en önemli temsilcileri Muhammed Abduh ve Reşîd Rızâ olan içtimaî-edebî tefsir ekolüne ait bir eser kabul edilmektedir. Bununla birlikte özellikle kâinatın yaratılması vb. konulardan bahseden âyetler açıklanırken ilmî tefsir anlayışına bağlı kalınmış ve bilimsel konulara temas edilmiştir. Bu çerçevede müellif bazı mûcizevî olayları maddî sebeplerle yorumlamaya çalışmıştır. Hz. Mûsâ ve Firavun kıssasında Kızıldeniz’in yarılmasını (el-Bakara 2/50) med-cezir olayı şeklinde açıklamış, Fîl sûresinde sözü edilen taş atan kuşları ise (el-Fîl 105/3) hastalık ve mikrop taşıyan sinekler şeklinde yorumlamıştır. Sade bir dille kaleme alınan ve daha çok dirâyet tefsiri niteliği taşıyan eserde rivayet yönünün de ihmal edilmediği ve âyetlerin zaman zaman Kur’an ve Sünnet, sahâbe ve tâbiîn görüşleriyle açıklandığı görülmektedir. Diğer taraftan içtimaî tefsir özelliğinin bir yansıması olarak âyetlerin işaret ettiği toplumsal sorunlara da temas edilmiştir. Tefsîrü’l-Merâġī’nin tamamlanmamış bir Türkçe çevirisi mevcuttur (Tefsîrü’l-Merâġī ve Tercümesi, trc. A. Fikri Yavuz v.dğr., I-II, İstanbul 1989). Cemaleddin Sancar eser üzerinde yüksek lisans tezi hazırlamış, Abdülbaki Güneş ise bir çalışmasında tefsirinden hareketle Merâgī’nin Kur’an’a bakışını ve tefsir yöntemini değerlendirmiştir (bk. bibl.).

Merâgī’nin Arap dili ve edebiyatıyla ilgili bazı eserleri de şunlardır: Tehẕîbü’t-tavżîḥ (I-II, Kahire 1901, 1921), ʿUlûmü’l-belâġa (Kahire 1915), Hidâyetü’ṭ-ṭâlib ilâ ḳavâʿidi’l-luġati’l-ʿArabiyye fi’n-naḥv ve’ṣ-ṣarf (Kahire 1927), Buḥûs̱ ve ârâʾ fî ʿulûmi’l-belâġa (Kahire 1940), Târîḫu ʿulûmi’l-belâġa ve’t-taʿrîf bi-ricâlihâ (Kahire 1950). Müellifin ayrıca Dürûsü’d-diyâne ve’l-aḫlâḳ (Kahire 1926), el-Vecîz fî uṣûli’l-fıḳḥ (Kahire 1937) adlı çalışmaları vardır. Merâgī, Abdülkāhir el-Cürcânî’nin Esrârü’l-belâġa (Kahire 1367) ve Delâʾilü’l-iʿcâz (Kahire 1369) isimli eserlerini tahkik ederek neşretmiştir.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2004 yılında Ankara’da basılan 29. cildinde, 163-164 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.