NEYFER, Muhammed Şâzelî

29 Haziran 1911 tarihinde Tunus’ta doğdu. İlim ehli tanınmış bir aileye mensuptur; baba tarafından nesebi sûfî Ahmed er-Rifâî’ye, anne tarafından Tunus muhitinde tanınmış evliyadan Sîdî Ali Azzûz’a ulaşır. Mısır asıllı olan Neyfer ailesi, 1016’da (1607) nisbet edildikleri Endülüs’ün Nefâr (Navare) şehrinden Sefâkus’a göç ederek orada güzel koku ticaretiyle uğraşmış, XVIII. yüzyılın başlarında başşehir Tunus’a yerleşmiştir. Ailenin Sefâkus’ta bilinen ilk şahsiyeti Ahmed b. Kāsım en-Neyfer (ö. 1865) takvâ ehli bir tüccardı ve beş oğlundan üçü ilim tahsil etmişti; bunlardan Muhammed en-Neyfer kādılcemâa, Sâlih en-Neyfer Mâlikî başmüftüsü idi. Muhammed Şâzelî’nin babası kādılcemâa ve muhaddis Muhammed Sâdık, Bâbülbahr Camii’nde imam-hatipti, aynı zamanda Zeytûne Camii’nde birinci dereceden müderrislik mertebesine yükselmiş bir âlimdi. Muhammed Şâzelî, Kur’ân-ı Kerîm’i ezberleyip Arapça ve dinî bilgiler eğitimi aldıktan sonra 1924’te öğrenimine Câmiu’z-Zeytûne’de devam etti; lise kısmından 1930, yüksek kısmından 1934’te mezun oldu. Hocaları arasında başta babası olmak üzere Şeyhülislâm Muhammed Azîz Cuayt, Tunus’un Sîbeveyhisi diye anılan Muhammed el-Hattâb Boşnâk, Muhammed Tâhir İbn Âşûr, Muhammed Beşîr en-Neyfer, Muhammed b. Muhammed el-Haccûcî, Muhammed ez-Zagvânî, Muhammed Abdülhay el-Kettânî, Muhammed el-Hacvî, Ömer b. Hamdân el-Mahresî gibi âlimler vardır. Mezuniyetinin ardından Câmiu’z-Zeytûne’ye müderris olarak tayin edildi (1934); 1935’te üçüncü, 1943’te ikinci ve 1953’te birinci dereceden müderrislik makamına yükseldi. Zeytûne’deki idarî görevleri yanında Karma Akar Meclisi’nde hâkimlik ve 1946 yılından vefatına kadar Nefâfite (Bâbülakvâs) Camii’nde imam-hatiplik yaptı. 1968’de Tunus Üniversitesi’nde açılan el-Külliyetü’z-Zeytûniyye li’ş-şerîa ve usûli’d-dîn’e üstat (profesör) olarak tayin edildi; 1977 ve 1980 yıllarında iki defa dekanlık görevine getirildi. Yapı ve müfredat bakımından önemli gelişmeler sağladığı bu kurumdaki öğretim faaliyetinin yanı sıra Sâdıkıyye Medresesi’nde ve evinde Arap dili ve edebiyatı, hadis, tefsir ve Mâlikî fıkhına dair eserler okuttu. Talebeleri arasında Muhammed el-Hâdî Ebü’l-Ecfân, Ahmed Kartâm el-Hüseynî el-Filistînî, Muhammed Kettû, Abdurrahman Huleyf el-Kayrevânî, Ebû Lübâbe Tâhir Sâlih et-Tûnisî, Subhî es-Sâmerrâî, Muhammed Mahfûz, Muhammed b. Alevî el-Mâlikî gibi isimler anılır.

Neyfer, Tunus’un 1956 yılında bağımsızlığını kazanmasının ardından el-Hizbü’t-Tûnisî el-cedîd ve el-İttihâdü’l-âmi’t-Tûnisî li’ş-şuğl partilerinden oluşan Cebhetü’l-kavmiyye listesinden Kurucu Millî Meclis üyeliğine seçildi ve Nasr el-Merzûkī ile birlikte anayasanın İslâm esaslarına uygun biçimde hazırlanmasına çalıştı. Bu sırada anayasaya, “Tunus bir İslâm devletidir” maddesinin konulmasını teklif etti, ancak laikliği savunanlar buna karşı çıkınca onlarla aynı görüşte olan Habîb Burgiba orta bir yol bularak 1959 anayasasına, “Devletin dini İslâm’dır” maddesi konuldu. Daha sonra ilk Millet Meclisi (1959-1963) ve iki dönem (1981, 1986) Temsilciler Meclisi üyeliklerine seçildi. Muhtelif vesilelerle birçok İslâm ülkesiyle Fransa ve Amerika Birleşik Devletleri’ne seyahat etti, düzenlenen birçok toplantıya katıldı. Râbıtatü’l-âlemi’l-İslâmî’ye bağlı Mecmau’l-fıkhi’l-İslâmî’de, el-Müessesetü’l-vataniyyetü’t-Tûnisiyye li’t-tercüme ve’t-tahkīk ve’d-dirâsât ve Cem‘iyyetü beyti’l-hikme gibi kuruluşlarda üye olarak önemli hizmetlerde bulundu. Fas ve Tunus’ta çeşitli ödül ve nişanlar aldı. 4 Aralık 1997 tarihinde Tunus’ta vefat etti.

Daha talebelik yıllarından itibaren Fransız yönetimine karşı bağımsızlık mücadelesinde yer alan Neyfer, sömürge yönetiminin güdümündeki cemiyetlere mukabil kurulan Kuzey Afrika Müslüman Öğrenciler Cemiyeti ile diğer kültürel ve edebî cemiyetlerdeki çalışmalarıyla tanınmıştır. 1936’da talebeler arasında birlik ve dayanışmayı sağlamak, dinî neşriyat yapmak ve ilmî toplantılar düzenlemek amacıyla kurulan Cem‘iyyetü’z-Zeytûniyyîn’in genel sekreterliğini üstlenmiş, bu cemiyet 1938 yılından itibaren ülke çapında şubeler açmıştır. 1937’de Hasan b. Îsâ’nın başkanlık ettiği, Cem‘iyyetü’ş-şebîbeti’z-Zeytûniyye’nin kuruluşunda önemli rol oynamış, yine 1936’da Cem‘iyyetü’ş-şübbâni’l-müslimîn’in başkanlığına getirilmiştir. Kültür ve edebiyatın yaygınlaşması için gazetecilik faaliyetine önem vermiş, Fransız yönetiminin baskısı yüzünden fazla sürmeyen el-Câmiʿa (1937-1938) adlı edebiyat dergisinin kuruluşuna, 1953’te haftalık ez-Zeytûne gazetesinin çıkarılmasına önemli katkılarda bulunmuştur. Ömer Şâsiye ile birlikte imtiyaz sahibi olduğu ve yazarlığını da yaptığı bu gazete el-Hizbü’t-Tûnisî el-cedîd partisini desteklemesi sebebiyle iki defa kapatılmış, 1957’de üçüncü defa ve nihaî olarak yayını yasaklanmıştır. Tunus’ta Kur’an öğretmek, düzgün okunmasını sağlamak ve hâfızlığı geliştirip yaygınlaştırmak, mushaf bastırmak gayesiyle 1968’de kurulan el-Cem‘iyyetü’l-kavmiyye li’l-muhâfaza ale’l-Kur’âni’l-Kerîm adlı derneğin yöneticiliğini hayatı boyunca sürdürmüştür. Tunus’ta mevcut Kur’an kurslarını ortak bir çatı altında birleştiren ve önemli hizmetler ifa eden bu kuruluşun adı vefatından bir süre önce Râbıtatü’l-cem‘iyyâti’l-Kur’âniyye’ye çevrilmiştir. Bir kısmı babasından kalan yaklaşık 13.000 basılı, bir kısmı nâdir 1300 yazma eserden oluşan şahsî bir kütüphane oluşturmuş, ilim adamlarının her zaman faydalandığı bu kütüphaneyi 1992’de evinin yakınında müstakil olarak yaptırdığı bir binada Mektebetü Âli’n-Neyfer adıyla araştırmacıların hizmetine açmıştır. Hakkında düzenlenen toplantılarda sunulan tebliğler Buḥûs̱ ve dirâsât mühdât ile’ş-Şeyḫ Muḥammed eş-Şâẕelî en-Neyfer (Beyrut 1994) ve eş-Şeyḫ el-ʿAllâme Muḥammed eş-Şâẕelî en-Neyfer (Tunus 2011) adıyla yayımlanmıştır.

Eserleri. Telif: el-Bûṣîrî: Ḥayâtühû ve edebühû fi’l-medîḥi’n-nebevî (Tunus 1935), Müsâhemetü’l-Ḳaraviyyîn fi’l-liḳāhi’l-ʿilmî beyne’l-Maġrib ve Tûnis (Kayrevan 1379/1960), el-Mâzerî el-faḳīh ve’l-mütekellim ve kitâbühü’l-Muʿlim (Münestîr 1968; Tunus 1982), Âs̱ârü’ş-Şeyḫ Muḥammed el-Beşîr el-İbrâhîmî (İbrâhimî’nin el-Beṣâʾir gazetesinde çıkan makalelerinden derlenmiştir [Cezair 1978]), Ẕikrâ mürûri s̱elâs̱ete ʿaşer ḳarnen ʿalâ teʾsîsi’z-Zeytûne (Tunus 1400/1979), et-Tecennüs (Tunus 1985), Bârdo: el-Müntezeh ve medînetü’l-melik (Tunus 1994), Üdebâʾü sâlifûn (Tunus’ta XII. [XVIII.] yüzyılda yetişen on dört tanınmış şair ve edibin hayatından ve şiirlerinden örnekler içerir [nşr. Tâhir b. Muhammed eş-Şâzelî en-Neyfer, Beyrut 2008]), el-Üstûl fi’l-luġa ve’l-edeb ve’t-târîḫ (nşr. Tâhir b. Muhammed eş-Şâzelî en-Neyfer, Kartâc / Tunus 2008), Dirâsât fî ʿulûmi’l-ḥadîs̱ ve menheci’l-muḥaddis̱în (nşr. Tâhâ b. Ali Bûserîh et-Tûnisî, Beyrut 2009), el-Envârü’s-seniyye min ḫilâli’l-ḫuṭabi’l-cumʿiyye (nşr. Muhammed el-Azîz Sâhilî, Beyrut 1432/2011). Neyfer ayrıca sûfî Sîdî Muhriz b. Halef ve tarihçi Hammûde b. Abdülazîz hakkında birer kitap ve defalarca basılan Menâsikü’l-ḥac adlı bir eser yazmış, şiirlerini bir divanda toplamış, okullarda okutulmak üzere hazırladığı Amme ve Tebâreke cüzleri günümüze kadar 700.000 adetten fazla basılmıştır.

Neşir: İbn Kunfüz, el-Fârisiyye fî mebâdiʾi’d-devleti’l-Ḥafṣıyye (Tunus 1968, Abdülmecîd et-Türkî ile birlikte); Ali b. Sâlim en-Nûrî, Tenbîhü’l-ġāfilîn ve irşâdü’l-câhilîn ʿammâ yeḳaʿu lehüm mine’l-ḫaṭaʾ ḥâle tilâvetihim li-kitâbillâhi’l-mübîn (Tunus 1974; Kahire 1986; Beyrut 1987); İbn Âşir el-Fâsî, el-Mürşidü’l-muʿîn ʿale’ż-żarûrî min ʿulûmi’d-dîn (Tunus 1977); Mâlik b. Enes, Ḳıtʿa min Muvaṭṭâʾi Mâlik bi-rivâyeti ʿAlî b. Ziyâd (Tunus 1978; Beyrut 1980, 1981, 1982, 1984); Muhammed b. Osman es-Senûsî, Müsâmerâtü’ẓ-ẓarîf bi-ḥüsni’t-taʿrîf (I, Tunus 1983; I-IV, Beyrut 1994); Hâkim el-Kebîr, ʿAvâli’l-İmâm Mâlik (Tunus 1986; Beyrut 1432/2011); Muhammed b. Ali el-Mâzerî, el-Muʿlim bi-fevâʾidi Müslim (I-III, Tunus 1987-1991; Beyrut 1412/1992); Muhammed b. Muhammed Kādı’l-Kal‘a, Şerḥu’ş-Şuḳrâṭisiyye fî medḥi’n-Nebî (Tunus 1996); Muhammed b. Saîd el-Bûsîrî, Ümmü’l-ḳurâ fî medḥi ḫayri’l-verâ (el-Ḳaṣîdetü’l-hemziyye; Tunus 1990; Beyrut 1418/1997, 4. baskı); Belkāsım el-Bicâî, Şerḥu Ġarâmî Ṣaḥîḥ fî musṭalaḥi’l-ḥadîs̱ (Beyrut 1429/2008; İbn Ferah el-İşbîlî’nin eserine Bicâî’nin yazdığı şerhin neşridir).

Bazı önemli makale ve tebliğleri de şunlardır: “er-Raḥme ve’l-mesʾûliyye ʿinde Ebî Lübâbe” (ed-Dirâsâtü’l-İslâmiyye, III/3, İslâmâbâd 1968, s. 63-81); “Terâcimü Ḫalîl li-ʿAzzûm ve’ṭ-ṭuruḳu’t-taḳrîbiyye li’l-fıḳh” (en-Neşretü’l-ʿilmiyye li’l-Külliyeti’z-Zeytûniyye li’ş-şerîʿa ve uṣûli’d-dîn, I/1, 1971, s. 97-168); “Muvaṭṭaʾu İbn Ziyâd ve’l-ümmehât” (a.g.e., IV/4, Tunus 1977, s. 7-27); “İbn Râşid el-Ḳafsî” (Dirâsât fi’l-luġa ve’l-ḥaḍâre: Mülteḳā İbn Manẓûr 1974 [Tunus 1975, s. 89-120]); “et-Tecdîd fi’l-İslâm” (ed-Dîn ve’l-Müctemaʿ: Dirâsât ve muḥâḍarât ḳuddimet fî mülteḳa’n-nedveti’l-İslâmiyye bi’l-Ḳayrevan 25-28 Feyferî 1977, Tunus 1978, s. 17-54); “ʿUlemâʾü Sûse ve devrühüm fî binâʾi’l-ḥaḍâre” (et-Türâs̱ ve devrühû fî binâʾi’l-ḥaḍâriyyi’l-muʿâṣır, Sûse 1976, Tunus 1978, s. 233-293); “Devrü’l-ḥaḍâreti’l-İslâmiyye fî neşʾeti’l-câmiʿa ve teṭavvürihâ” (Cevherü’l-İslâm, XI/1-2, Tunus 1979, s. 8-16; XI/3-4, 1979, s. 21-28); “Fetḥu bâbi’l-ictihâd” (Mecelletü’l-Mecmaʿi’l-fıḳhiyyi’l-İslâmî, sy. 1, Mekke 1407/1987, s. 273-307); “Cemʿ ve taḳsîmi’z-zekât” (a.g.e., II/3, 1989, s. 127-144); “et-Tecennüs bi-cinsiyye ġayri İslâmiyye” (a.g.e., II/4, 1409/1989, s. 178-252); “el-Uṣûlü’l-felsefiyye li’t-terbiye fi’l-İslâm” (el-Hidâye, XIX/4, Tunus 1994, s. 19-26; XIX/5, 1994, s. 63-71) (fıkhî konularla ilgili diğer bazı makalelerinin bir listesi için bk. Mecelletü’l-Mecmaʿi’l-fıḳhiyyi’l-İslâmî, sy. 22, s. 271-273). Neyfer ayrıca Muhammed Muhtâr Vüld Ebbâh’ın Medḫal ilâ uṣûli’l-fıḳhi’l-Mâlikî (Tunus 1987; Beyrut 2011) ve Muhammed el-Azîz es-Sâhilî’nin Ḳaḍıyyetü’t-terbiye ve’t-taʿlîm: Min ḫilâli fikri ẓuʿamâʾi’l-Iṣlâḥ (Beyrut 1995) adlı eserlerine takdim yazmış, Süleyman Ma‘tûk er-Rifâî’nin neşre hazırladığı Ebü’l-Kāsım İbn Rıdvân el-Mâlekī’ye ait eş-Şühübü’l-lâmiʿa fi’s-siyâseti’n-nâfiʿa (Beyrut 2002) adlı eseri gözden geçirmiştir.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2019 yılında Ankara’da basılan (gözden geçirilmiş 3. basım) EK-2. cildinde, 351-353 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.