NÛRÎ, Ali b. Sâlim

1053’te (1644) Tunus’un Sefâkus şehrinde doğdu. Bazı kaynaklarda isim zincirinin Ali b. Muhammed b. Sâlim şeklinde kaydedilmesi yanlıştır (Mahfûz, V, 49; Ali ez-Züvârî, I, 53). Önceleri mensup olduğu aileye nisbetle Şütûrû lakabıyla tanınırken Ezher’deki tahsilinden sonra insanları aydınlatmasına işaretle kendisine “Nûrî” lakabı verilmiş, ahfadı da zamanımıza kadar böyle anılmıştır. Sefâkus’ta Vefâiyye şeyhi Ebü’l-Hasan b. Ebû Bekir el-Kerrây el-Vefâî’den ders aldı ve Kur’an’ı ezberledi. Öğrenimini Tunus ve Kahire’de sürdürdü. On dört yaşında gittiği Tunus’ta Şemmâiyye ve Müntasıriyye medreselerinde ikamet etti, Zeytûne Camii’nde okudu ve Âşûr el-Kosantînî, Süleyman el-Endelüsî, Muhammed el-Karevî’den ders aldı. Geçimini hayır severlerin yardımlarıyla sağladı ve yine onların yardımıyla gittiği Ezher’de Muhammed b. Abdullah el-Haraşî’den fıkıh ve hadis, Burhâneddin İbrâhim b. Mer‘î eş-Şebrahîtî’den fıkıh ve hadis yanında siyer ve tefsir, Yahyâ b. Muhammed eş-Şâvî el-Cezâirî’den nahiv ve kelâm, Nûreddin eş-Şebrâmellisî, Ali b. İbrâhim el-Hayyât er-Reşîdî el-Mağribî ve Muhammed b. Muhammed el-İfrânî es-Sûsî’den kıraat, Zekeriyyâ el-Ensârî’nin torunu Şerefeddin Yahyâ b. Zeynelâbidîn el-Ensârî ve İbrâhim b. Muhammed el-Me’mûnî’den hadis okuyup icâzetler aldı. Ensârî’nin elinden hırka giydi. Kahire’de Şâzeliyye tarikatının Nâsıriyye kolunun kurucusu İbn Nâsır ed-Der‘î’ye intisap ederek icâzet aldı. Kahire’de aldığı icâzetlerden bazılarının tarihleri (1663-1667) orada kaldığı dönem hakkında bir fikir vermektedir. Kıraat, tefsir ve hadis yanında fıkıh, fıkıh usulü, kelâm gibi ilimlerde maharet kazandı. Astronomi ve tıpla da ilgilendi. Bu arada hacca gitti (1076/1666).

Sefâkus’a dönen Ali b. Sâlim en-Nûrî kendi adıyla anılan bir zâviye ve medreseye çevirdiği evinde dil, mantık, dinî ilimler ve kıraat dersleri verdi. Talebelerine Kur’an’ı, Ebû Amr b. Alâ ve Ali b. Hamza el-Kisâî’nin iki meşhur râvisinden biri olan Ebû Ömer Hafs ed-Dûrî’nin rivayetiyle okuttu. Her gece talebelerini mescidin dört köşesinde gruplara ayırıp her birine Kur’an’ın dörtte birini vererek hatim yaptırırdı. Halîl b. İshak el-Cündî’nin Mâlikî fıkhına dair el-Muḫtaṣar’ını yılda iki defa baştan sonuna kadar okuturdu. Kur’an ve Sünnet çizgisinde mânevî eğitim verirdi. Nûrî, Nâsıriyye tarikatı zikir ve evrâdını telkin etti, telifle meşgul oldu, şehirde dinî eğitim hayatı onun sayesinde canlandı, bölgede büyük bir üne kavuştu. Zeytûne’ye ve Ezher’e yönlendirdiği talebeleri arasında fehresesinde kendisine geniş yer ayıran Ali b. Huleyfe el-Mesâkinî’den başka Muhammed b. Müeddeb eş-Şerefî, İbrâhim b. Ahmed el-Cemel es-Sefâkusî, Muhammed el-Gurâb, Muhammed el-Mekkî, Ramazan b. Ebû Asîde, Muhammed el-Hırkâfî es-Sefâkusî’nin adları geçer. Talebe ve müridlerinin geçimini bizzat sağlamasından hareketle Kahire’ye yerleşen hemşerileri gibi onun da ticaretle uğraşmış olacağı, nitekim Sefâkus’a döndükten sonra da dokumacılık ve ticaret yaptığı kaydedilir. Muhammed Bây b. Murâd (Hammûde Paşa), zâviyesini büyütmek üzere kendisine maddî yardımda bulunmayı teklif ettiğinde bunu kabul etmedi. Şehirdeki el-Câmiu’l-kebîr’in imamlığı teklifini de geri çevirdi. Akdeniz’de faaliyet gösteren Malta korsanlarının Sefâkus kıyılarını tâcizle ticaret için bir tehdit oluşturmaları üzerine şehrin önde gelenleriyle görüşüp bir filo teşkil ettirdi ve korsanlara karşı harekete geçilmesini sağladı. Kahire’de edindiği tıp bilgisi sayesinde Sefâkus ve çevresinde kuduz hastalarını tedavi etti, bu tedavi usulü Tunus’un bağımsızlığını kazandığı yıllara kadar ahfadı tarafından da uygulandı.

Hayatının son yıllarında kendisini çekemeyenlerin Murâdîler yönetimi aleyhine bir faaliyet içinde olduğunu ihbar etmeleri üzerine takibata uğradı. Gizlice kaçıp Tunus ve Zağvân arasında bulunan Şeyh Ebû Hacbe Zâviyesi’ne sığınarak kurtulduysa da üzerine gönderilen askerler mürid ve talebelerini tutuklayıp hapse attılar. Bir süre bu zâviyede kaldı, daha sonra araya giren bazı kimselerin girişimiyle aklanıp memleketine döndü. Nûrî 12 Rebîülevvel 1118’de (24 Haziran 1706) vefat etti. Muhammed ve Ahmed adlı iki oğlundan küçüğü olan Ahmed onun yerine geçti. Nûrî’nin medrese-zâviyesinde kurduğu zengin kütüphane, yazma eserlerin millî kütüphanede toplanması projesi çerçevesinde 1969 yılında Tunus Millî Kütüphanesi’ne nakledilmiştir. Ali ez-Züvârî, Histoire de la famille an-Nouri de Sfax des origines (XVII^e) siècle à la fin du XIX^e siècle (Aix-en-Provence 1973), Muhammed Mahfûz, “Ali en-Nûrî: Ḥayâtühû ve âs̱âruhû” (Teṭavvürü ʿulûmi’l-biḥâr ve devrühâ fi’n-nümüvvi’l-ḥaḍârî, dirâsât li’l-ʿulûmi’ṣ-ṣaḥîḥa bi-Sefâḳus, Mülteḳā ʿAlî en-Nûrî, Tunus 1976, s. 138-175), Yûnus Yaîş, ʿAlî en-Nûrî es-Sefâḳusî: ʿAṣruhû ve ḥayâtühû ve âs̱âruhû (yeterlilik tezi, 1987, Tunus Üniversitesi, daha sonra basılmıştır, Sefâkus 2007) adıyla birer çalışma yapmışlardır.

Eserleri. 1. Ġays̱ü’n-nefʿ fi’l-ḳırâʾâti’s-sebʿ. Kıraatleri cem‘ tarikiyle tilâvet etmek üzere yazılmış bir eserdir (İbnü’l-Kāsıh’ın eş-Şâṭıbiyye üzerine yazdığı Sirâcü’l-ḳāriʾi’l-mübtedî ve teẕkârü’l-muḳriʾi’l-müntehî adlı şerhinin kenarında, Bulak 1293; Kahire 1304, 1330, 1346, 1352/1934, 1373/1954, 1375/1955; nşr. Ahmed Mahmûd Abdüssemî‘ eş-Şâfiî el-Hafiyyân, Beyrut 1425/2004, 2008; nşr. Cemâleddin Muhammed Şeref, Tanta 1425/2004). Sâlim b. Gurmullah b. Muhammed ez-Zehrânî eseri doktora tezi olarak neşre hazırlamıştır (bk. bibl.).

2. Tenbîhü’l-ġāfilîn ve irşâdü’l-câhilîn ʿammâ yeḳaʿu lehüm mine’l-ḫaṭâʾ ḥâle tilâvetihim li-Kitâbillâhi’l-mübîn (nşr. Muhammed eş-Şâzelî en-Neyfer, Tunus 1974; Kahire 1986; Beyrut 1407/1987).

3. Mesâʾil müfrede min tarîḳi’d-Dürre ve Ḥırzi’l-emânî (Tunus Millî Ktp., nr. 19119, vr. 187-195).

4. Fehrese. Nûrî’nin, talebesi Ahmed b. Muhammed el-Acemî el-Müknî’ye verdiği umumi icâzet vesilesiyle kendisinin batı ve doğu İslâm dünyasında icâzet aldığı bütün hocalarının ve isnadlarının derlendiği bir çalışmadır. Kettânî bazı formalardan oluşan eseri gördüğünü ve istinsah ettiğini kaydeder (Fihrisü’l-fehâris, II, 674).

5. el-ʿAḳīdetü’n-Nûriyye fî muʿteḳadi’s-sâdeti’l-Eşʿariyye (Tunus Millî Ktp., nr. 13958/1; Tunus Ahmediyye Ktp., nr. 2126/1). Senûsî’nin el-ʿAḳīdetü’ṣ-ṣuġrâ’sından ihtisar edilmişse de görüşlerin delilleri eklenip yeniden düzenlenmiştir. Kendi sağlığında Ali b. Ahmed el-Hureyşî el-Fâsî el-Mevâhibü’r-rabbâniyye ʿale’l-ʿAḳīdeti’n-Nûriyye (Tunus Millî Ktp., nr. 20161/Nûriyye, nr. 539, ayrıca nr. 20163; Rabat Umumi Ktp., nr. 2140, mecmua içinde) ve Ahmed b. Ahmed b. Abdurrahman el-Feyyûmî el-Garkâvî el-Ḫılaʿu’l-behiyye ʿale’l-ʿAḳīdeti’n-Nûriyye (Tunus Millî Ktp., nr. 19959/Nûriyye, nr. 539; Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye, Mustafa Kâmil, Mecâmî‘, nr. 223) adıyla eseri şerhetmiş, müellifin önde gelen talebelerinden Ali b. Muhammed el-Muahhar es-Sefâkusî bu iki şerhi ihtisar edip Mübelliġu’ṭ-ṭâlib ilâ maʿrifeti (ʿilmi)’l-meṭâlib adıyla bir diğer şerh telif etmiştir (el-ʿAḳīdetü’n-Nûriyye fiʿtiḳādi’l-eʾimmeti’l-Eşʿariyye adıyla metin ve bu şerh birlikte, nşr. Habîb b. Tâhir, Dımaşk 1429/2008). Ayrıca Ahmed el-Usfûrî et-Tûnisî el-Fevâʾidü’l-ʿUṣfûriyye ʿale’l-ʿAḳīdeti’n-Nûriyye adlı bir şerh kaleme almış (Tunus Millî Ktp., nr. 19955), Ahmed b. Hüseyin el-Bühlûl et-Trablusî Dürretü’l-ʿaḳāʾid ve nuḫabü’l-fevâʾid adıyla eseri seksen dört beyitte manzum hale getirmiştir (Tunus Millî Ktp., nr. 20350). Feyyûmî’nin şerhindeki kayıttan Ali eş-Şerîf ez-Zevâvî’nin de esere bir şerh yazdığı anlaşılmaktadır.

6. Muḳaddime fi’l-fıḳh ve’t-tevḥîd (Muḳaddime fi’l-fıḳh ve’t-taṣavvuf). Akaidle tahâret ve namaz ahkâmına dair olup (el-Muḳaddimetü’n-Nûriyye fî aḥkâmi’ṣ-ṣalât ʿalâ meẕhebi’s-sâdeti’l-Mâlikiyye ve cümletin mine’l-aḫlâḳı’l-İslâmiyye, nşr. Nizâr Hammâdî, Kahire 2011) Ahmed b. Guneym b. Sâlim en-Nefrâvî el-Mısrî tarafından şerhedilmiştir (Tunus Millî Ktp., nr. 6181/5/Abdeliyye, nr. 10323/5, 9160/1/Abdeliyye, nr. 9964/1, 12994/Ahmediyye, nr. 6023, 15206/Ahmediyye, nr. 3058; el-Mektebetü’l-Ezheriyye, nr. 504). Müellif de eserini el-Hedyü ve’t-tebyîn fîmâ fiʿluhû farżu ʿaynin ʿale’l-mükellefîn ismiyle şerhetmiştir (Tunus Millî Ktp., nr. 19475/Nûriyye, nr. 319, müellif hattı).

7. Menâsikü’l-ḥac ve’l-ʿumre ve’z-ziyâre (nşr. Abbas b. Muhammed en-Nûrî, 1988). Muhammed b. Yûsuf el-Kâfî Hibetü’n-nâsik ʿalâ teʾlîfi’ş-Şeyḫ ʿAlî en-Nûrî fi’l-menâsik (Kahire 1330), Muhammed b. Muhammed Mâdûr ed-Dürerü’s-seniyye fî şerḥi’l-Menâsiki’n-Nûriyye (Tunus Millî Ktp., nr. 508) adıyla esere birer şerh yazmışlardır.

8. Risâle fî hüḳmi’s-semâʿ ve fî vücûbi kitâbeti’l-muṣḥaf bi’r-resmi’l-ʿOs̱mânî. Selâmiyye tarikatının şeyhi Abdüsselâm b. Osman et-Tâcûrî’nin Trablusgarp’ta ulemâ arasında tartışılan bu iki konuda müellife iki risâle gönderip fikrini sorması üzerine telif edilmiştir. Eserde semânın def ve raks eşliğinde icrasının câiz olmadığı, mushafların Hz. Osman’ın imlâsıyla yazılmasının ise mendup değil vâcip olduğu ileri sürülmüştür (el-Kelâm fî mesʾeleteyn teteʿalleḳāni bi’s-semâʿ vaḳaʿa’l-iḫtilâfü fîhimâ beyne fuḳahâʾi Ṭrablus, nşr. Muhammed Mahfûz, Beyrut 1406/1986).

9. Risâle fî taḥrîmi’d-düḫân. Müellif bu konuda birer varaklık üç risâle kaleme almıştır. Birincisi sigara içmeyi alışkanlık haline getiren Cellâs halkına hitaben (Tunus Millî Ktp., nr. 3219), ikincisi de Abdülbâkī b. Yûsuf ez-Zürkānî’nin Şerḥu’l-muḳaddimeti’l-ʿİzziyye’de sigara içmeyi mubah sayması münasebetiyle yazılmıştır (Tunus Millî Ktp., nr. 16517). Üçüncü risâle bir kasidedir (Tunus Millî Ktp., nr. 16517).

10. Muʿînü’s-sâʾilîn min fażli rabbi’l-ʿâlemîn. Dua âdâbına, duanın şartları ve rükünlerine dair olan eserde sahih nebevî dualar derlenmiştir (nşr. Nizâr Hammâdî, Kahire 2009).

11. Edʿiyetü ḫatmi’l-Ḳurʾân (nşr. Abbas b. Muhammed en-Nûrî, Sefâkus 1403/1983).

12. el-Münḳıẕ mine’l-vaḥle fî maʿrifeti’s-sinîn (seneteyn) ve mâ fîhâ (fîhimâ) mine’l-evḳāt ve’l-ḳıble. Hesâb-ı cümel, kamerî yıl, şemsî yıl, dört mevsim, burçlar ve menziller, namaz vakitleri ve kıble olmak üzere yedi bölümden meydana gelir (Tunus 1331).

13. İcâze ve vaṣıyye. Müellif bu eserini talebesi Abdülhafîz b. Muhammed et-Tayyib için 19 Safer 1111 (16 Ağustos 1699) tarihinde kaleme almıştır (Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye, Mecâmî‘, nr. 490, vr. 101-105).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2019 yılında Ankara’da basılan (gözden geçirilmiş 3. basım) EK-2. cildinde, 365-367 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.