TEDKÎK u TAHKÎK

Yenikapı Mevlevîhânesi şeyhlerinden Abdülbâki Nâsır Dede’nin mûsikiyle ilgili Türkçe iki eserinden biridir. III. Selim’in emriyle kaleme alınıp 1209’da (1794) tamamlanan eser padişaha takdim edilmiştir. Ancak padişahın bazı yeni terkiplerin de esere eklenmesini istemesi üzerine 1212’de (1797-98) bir zeyil yazılarak eser genişletilmiştir. Tedkîk u Tahkîk bir mukaddime, üç bölüm (bab) ve bir hâtimeden meydana gelmektedir. Mukaddimede müellif mûsikinin faydalarından söz edip Hz. Peygamber’in bu konudaki bir hadisini zikreder; kendisinin mûsiki öğreniminden ve padişahın mûsikiye karşı takındığı olumlu tavırdan cesaret alıp böyle bir eser yazdığını söyler. Ardından mûsikinin bazı özellikleri ve nazariyatıyla ilgili kısa bilgiler verir.

Kitabın birinci bölümünde nağmelerin ve makamların teşekkülü ele alınır; “Teshîl” başlığıyla ezgileri oluşturan otuz yedi perde tanıtılarak bu perdelerin çıkış yerleri ney üzerinde açıklanır. Aralıklardan ve daha önceki dönemlerde meydana getirilen perde isimlerindeki değişikliklerden bahsedildikten sonra makamın tarifi yapılır. “Tavzîh” kısmında makamları zenginleştirmek için başka nağmelerle oluşturulacak süslemelerde perdelerin kullanılışı anlatılır, kısa nazarî bilgiler verilir, ardından on dört makam ayrı ayrı tanıtılır. Bu kısımda perdelerin ney üzerinde izah edilmesi mûsiki nazariyatı eserlerinde az rastlanan bir husustur. “Tekmîl” başlığı altında mûsiki eserlerindeki süsleyici nağmeler, ana yapıyı bozmayacak derecede yapılacak genişletmeler, makamlar arasındaki uyumla makamların insan üzerinde uyandırdığı etkiler açıklanır. İkinci bölümde terkîbât konusu ele alınmaktadır. “Tenbîh” başlığıyla o dönemde bilinen, yeni icat edilmiş veya pek tanınmamış 125 terkip herhangi bir tasnife tâbi tutulmadan kaydedilir. Eserde makam ve terkipler anlatılırken kudemâ, kudemâ-i müteahhirîn, selef, müteahhirîn gibi hangi devirlerin ve kimlerin kastedildiği belli olmayan bazı tabirlerin sıkça kullanıldığı dikkati çekmektedir. Bölümün “Tetimme” başlıklı kısmında ise yukarıda sözü edilen bu terkiplerin kullanılmasının sağlanması amacıyla çok tanınan, yeni bulunan, eserlerde geçtiği halde adı bilinmeyen, varlığı ve adı bilinmeyen diye ayrıldığı açıklanmıştır. Eserin üçüncü bölümü Abdülbâki Nâsır Dede’nin “ölçülü nağmelerin, ölçüldüğü vuruşların belirli bir sayıya göre bir araya getirilmesi” biçiminde tanımladığı usulle başlar. Usul zamanlarının hafîf-i evvel, hafîf-i sânî ve sakīl şeklinde tesbitinden sonra usullerle ilgili bilgilere geçilir; o dönemde sıkça kullanılan, aralarında müellifin kendi buluşu olan “şîrin” usulünün de yer aldığı yirmi bir usul vuruş biçimleriyle beraber anlatılır. Kitap, mûsiki eserlerini bestelerken ve seslendirirken dikkat edilmesi gereken bazı kuralların hatırlatıldığı hâtimeyle sona erer. Zeyilde yer alan, altısı III. Selim’e ait on bir terkibin ilâvesiyle eserdeki terkiplerin toplamı 136’ya ulaşmıştır.

Tedkîk u Tahkîk’ın Türkiye kütüphanelerinde beş (Süleymaniye Ktp., Nâfiz Paşa, nr. 1242/1, vr. 1^a-41^a, 43^a-47^a [müellif nüshası]; TSMK, Emanet Hazinesi, nr. 2069/2, vr. 23^b-40^b; İÜ Ktp., TY, nr. 5572, 9824; İÜ Türkiyat Araştırmaları Merkezi, Arel, nr. 56), Türkiye dışındaki kütüphanelerde iki adet (Königlichen Bibliothek zu Berlin, Or. Oct. nr. 2330/3, vr. 22^b-39^a; Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye, Tal‘at, Fünûn-i Cemîle-Türkî, nr. 5) nüshası tesbit edilmiştir. Ayrıca Niyazi Sayın ve Murat Bardakçı’nın aralarında bulunduğu bazı kişilerin koleksiyonlarında nüshalarının bulunduğu bilinmektedir. Hâşim Bey’in Mecmûa-i Kârhâ ve Nakşhâ ve Şarkiyyât adlı eserinin kaynakları arasında yer alan Tedkîk u Tahkîk, Süleymaniye Kütüphanesi’ndeki nüshası esas alınarak bazı açıklama ve notlarla birlikte Yalçın Tura tarafından günümüz Türkçe’sine çevrilerek yayımlanmış (İnceleme ve Gerçeği Araştırma: Tedkîk ü Tahkîk, İstanbul 1997, 2006), eser ayrıca Fatma Âdile Aksu’nun (Başer) yüksek lisans ve doktora çalışmalarının (bk. bibl.) başlıca kaynağı olmuştur.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2011 yılında İstanbul’da basılan 40. cildinde, 261-262 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.