TÛRÎ, Sa‘d b. Ömer

Senegal’in kuzeyinde Futa Toro’daki Vâtî kabilesine mensuptur. Batı Afrika’da Tekrûr İslâm Devleti’nin kurucusu el-Hâc Ömer Tâl’in teyzesinin oğlu olan dedesi Şeyh Saîd Celiyâ Tûrî, el-Hâc Ömer’in Senegal’den Gana’ya ve Mali’den Nijer’e kadar bütün cihad hareketlerine katıldı. Onun oğlu Ahmed’le birlikte Nijerya’ya hicreti sırasında başşehir Niamey yakınlarında vefat etti. Bunun üzerine babası Ömer Mali’ye döndü ve Segu (Segou) şehrine 45 km. mesafedeki Doukounikoro köyüne yerleşti; Sa‘d Ömer Tûrî (Saada Oumar Touré) burada doğdu. Şeyh Ömer daha sonra ailesiyle birlikte Segu’ya göç etti. Sa‘d ilk Arapça eğitimini âlim ve şair olan babasından aldı; on iki yaşında iken Şeyh Muhammed Emîn Tiyâm’ın derslerine devam ederek Arapça ve dinî ilimler okudu. Bu arada sömürge yönetiminin mekteplerinde dört yıl Fransızca öğrendi ve buradaki eğitim metodundan etkilendi. Öğrenimini tamamladıktan sonra terzilik ve hayvan yetiştiriciliğiyle meşgul oldu. Bir süre Nijer’in başşehri Niamey’de yaşadı. 1945’te Segu’ya döndü, ertesi yıl arkadaşı Ebûbekir Tiyâm (Bakary Thiam) ile birlikte Fransız okullarını örnek alarak Arapça eğitim veren Medresetü sebîli’l-felâhi’l-İslâmiyye adlı mektebi açtı. Arkadaşı bir süre sonra ondan ayrılıp 1954’te Medresetü’n-necâh ve’l-felâh adıyla kendi okulunu kurdu. Tûrî’nin açtığı medrese öğrencileri vasıtasıyla Mali’de ve civar ülkelerde açılan şubeleriyle kısa zamanda yayıldı. Tûrî, bir taraftan Fransız sömürge yönetiminin çıkardığı güçlüklerle uğraşırken diğer taraftan sömürgecilerin eğitim metodunu uygulayan medreseyi bid‘at olarak niteleyen gelenekçi medrese ulemâsı ile mücadele etmek zorunda kaldı. Atalarının el-Hâc Ömer’in ordusunda yaptıkları silâhlı cihad yerine Tûrî, medresesini tebliğe yönelik cihadın bir aracı haline getirdi. Arapça, dinî ve içtimaî ilimler yanında coğrafya ve fen bilimlerini de kapsayan bir eğitim metodunu uygulamaya koydu. 1959 yılında Fransızca dersi okutulmaya başlandı. Tûrî’nin özellikle Arapça gramerine dair hazırladığı ders kitapları komşu ülkelerde de okutuldu. Mekteplerinden mezun olanlar Mali’de üst düzey makamlara geldiler. Tûrî’nin öğrencilerinden Hasan Cebâtî, Fildişi Sahili’nin başşehri Abican’da Sebîlü’l-felâh adıyla bir okul açtı. Ticâniyye tarikatına mensup olan Tûrî, iyi bir eğitimci olmasının yanı sıra kendi camisinde imamlık ve hatiplik yaptı. Faaliyetleri çerçevesinde komşu birçok ülkeye, ayrıca Mısır, Cezayir, Fas, Suudi Arabistan gibi ülkelere seyahatlerde bulundu. 1 Temmuz 1997 tarihinde vefat etti. Üç hanımından on üç oğlu ve on iki kızı dünyaya gelmiştir. Tûrî gerek eğitim gerek telif faaliyetleriyle Mali ve çevresinde etkili olmuş, Batı Afrika’da İslâm kültürünün yayılmasında önemli hizmetler görmüştür.

Eserleri. 1. Aḥkâmü ṣavmi şehri ramażân (Tunus 1958, 1381/1961 [Fransızca tercümesiyle birlikte]).

2. et-Tavżîḥâtü’l-basîṭa ʿale’l-Manẓûmeti’l-Beyḳūniyye (Tunus 1964, 2001; Dârülbeyzâ 1410/1989). Ömer (Tâhâ) b. Muhammed el-Beykūnî’nin hadis terimlerine dair eserinin şerhidir.

3. el-Leʾâlî ve’d-dürer fi’l-âdâb ve’l-meḥâsin ve’l-ġurer (Tunus, ts., Fransızca tercümesiyle birlikte; Tunus 2004, 5. bs.). Müellif bu eserini şerhetmiştir (Şerḥu’l-Leʾâlî ve’d-dürer, Tunus 1383/1964; Dârülbeyzâ 1410/1989, Fransızca tercümesiyle birlikte).

4. Aḥkâmü’ṣ-ṣalât ve’ṭ-ṭahâre (Tunus 1393/1973, Fransızca tercümesiyle birlikte).

5. el-Mebâdiʾü’ṣ-ṣarfiyye li’l-medârisi’l-ibtidâʾiyye (I-II, Tunus 1393/1973, 1978, 6. bs.). En meşhur eseri olup Batı Afrika ülkelerinin çoğunda ders kitabı olarak okutulmuştur.

6. el-Eḍvâʾü’ṣ-ṣâfiye ʿale’l-evrâdi’t-Ticâniyye (Tunus 1995, 1397/1977).

7. ed-Dürûsü’n-naḥviyye (I-III, Tunus 1397-1399/1977-1979, 2001, 5. bs.).

8. L’église actuelle est-elle chretienne au paulienne (Paris 1981, 2. bs.).

9. et-Tuḥfe fîmâ yecûzü ve yaḥrumu mine’t-tedâvî ve’t-teʿâvîẕ ve’r-ruḳye (Tunus 1408/1987).

10. Ḥaḳīḳatü’l-muḥdes̱ât ve’l-bidaʿ ve mâ leyse minhâ fi’ş-şerʿ (Tunus 1988).

11. Ḥimâyetü ṭalebeti’l-medârisi’l-İslâmiyye min taḍlîli ricâli’l-kenâʾisi’l-Mesîḥiyye (Tunus 1411/1991).

12. Mevḳıfü’l-faṣl fî edilleti’l-ḳabż ve’s-sedl (Tunus 1993). Namazda elleri bağlamanın veya salıvermenin delilleriyle ilgilidir.

13. Şerḥu Muḫtaṣari’l-Aḫḍarî (Tunus 1993). Mâlikî âlimi Abdurrahman b. Muhammed el-Ahdarî’nin el-Muḫtaṣar (Muḫtaṣarü’l-Aḫḍarî) olarak tanınan ibadetlere dair eserinin şerhidir.

14. eṣ-Ṣavâʿiḳu’l-ilâhiyye fi’r-red ʿalâ türrehâti’l-kenâʾisi’l-Mesîḥiyye (Tunus 1993).

15. Sauvagarde des élèves des médersahs des étudiants et toute notre jeunesse musulmane contre les tentatives de dévoiement des hommes des églises chretiennes (Casablanca 1993). Ḥimâyetü ṭalebeti’l-medârisi’l-İslâmiyye adlı Arapça eserinin Fransızca’sıdır.

16. Muʿînü’l-bâḥis̱în fî ḳısmeti fürûżi’l-vâris̱în (Tunus 2001).

17. Ẕikru’llāhi teʿâlâ (Tunus, ts., Fransızca tercümesiyle birlikte).

18. Mahomet: sa mission (Bamako, ts.).

Tûrî’nin henüz yazma halindeki şu eserleri, Segu’daki Medresetü Sebîli’l-felâh’ın müdürü olan oğlu Ahmed el-Medenî Tûrî’nin özel kütüphanesindedir: Mülaḫḫaṣü’s-sîreti’n-nebeviyye, el-Menhecü’t-taʿlîmî li-Medreseti Sebîli’l-felâḥ, el-İslâm ve münkirûhu, Ḥayâtü’r-Resûli’t-teblîġıyye, Ḥayâtü’l-mücâhid el-Ḥâc ʿÖmer el-Fûtî.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2012 yılında İstanbul’da basılan 41. cildinde, 426-427 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.